Сан есім (Имя числительное)

   САН ЕСІМ (Имя числительное)
Сан есім заттың саның, ретін білдіреді. Сұрақтары: неше? қанша? нешінші? нешеу? нешеден? қаншадан?
Сан есімнің ерекшелігі:
1. Үнемі зат есімдердің алдынан келіп, түрленбейді. Мысалы: жүз елу қой, алты оқушы т.б.
2. Тек өздеріне ғана тән грамматикалық көрсеткіштері бар.
Олар: -ншы-ыншы-нші-інші-ау-еу-ер т.б жұрнақтары. Мысалы: бес+інші, алты+ншы т.б.
3. Басқа сөз таптарынан сан есім жасалмайды.
(Имя числительное обозначает количество и порядок следования предмета. Вопросы: сколько? который? по сколько? Особенности имени числительного:
1. Всегда находится перед существительным, не изменяется.
2. Имеет свои специфические грамматические показатели – суффиксы.
3. Не образуется из других частей речи).

Сан есімнің семантикалық жіктемесі (Семантические признаки числительного)
Тұлғасына қарай (по форме)
1. Негізгі – тек түбірден ғана жасалады. (Непризводные – образованы только из корня)
Мысалы: екі, төрт, елу, алпыс, тоқсан, жүз т.б.
2. Туынды – түбірге жұрнақ қосылу арқылы жасалады. (Производные – образуются путем
прибавления к корню суффикса) Мысалы: бір+інші, алты+ншы, тоғыз+дан т.б.
Құрамына қарай (по составу)
1. Дара – бір ғана түбірден тұрады. Негізгі немесе туынды. (Простые – состоят только из
производных или непроизводных корней) Мысалы: бес, мың, алтау, оныншы т.б.
2. Күрделі – кемінде екі сөзден тұрады. (Сложные – состоят минимум из двух слов)
Мысалы: он бес, алпыс жеті, үштен-үш, екіден бір, онға жуық т.б.

Мағынасына қарай (по значению)
 
1. Есептік  (количеств.)
 
Заттың нақты санын білдіреді. (обозначает конкретное количество предмета) Қанша? Неше? –Сколько?
 
Түбір сан есімнің өзінен жасалады.
( образуется из корня числительного)
 
Түбір сан есімнің өзінен жасалады.
( образуется из корня числительного)
 
Күрделі сан есімнің әр сыңары бөлек жазылады.
(в сложных числительных каждая пара пишется отдельно)
 
бес, он, үш, бір мың қырық жеті т.б.
 
2.  Реттік (порядков.)
Заттың реттік қатарын білдіреді.
(обозначает порядковый номер предмета)
Нешінші? Қаншасыншы? –
Который?
 
Сан есімге –ыншы-інші-ншы-нші-
жұрнақтары жалғану арқылы жасалады.
(образуется при помощи присоедине-
ния данных суффиксов)
 
Араб цифрымен берілсе, жұрнақтың
орнына дефис қойы-
лады. Рим цифры болса – дефис қойылмайды. Күн, жыл аттарымен тіркескен реттік сан есімнен кейін дефис қойылмайды.
(после арабских цифр ставится тире, после римских цифр дефис не ставится)
 
Бір+інші, алты+ншы, тоғыз+ыншы
 
11-сынып,
2-пәтер,
ХХ ғасыр,
I том т.б.
 
3.
Жинақтық
(собиратель)
 
Заттың жинақталған санын білдіреді.
(обозначает собира - тельное кол-во предмета)
Нешеу? –Сколько?
 
Бірден жетіге дейін есептік сан есімдерге –ау – еу – жұрнақтары
жалғану арқылы жасалады. (образуются при помощи данных суф-
фиксов от порядковых числительных : 1-7)
 
Екі, алты, жеті сандарына –ау-еу-
жұрнағы жалған –
ғанда, түбір соңын-
дағы –ы-і дыбыс-
тары түсіп қалады.
(при присоединении к данным числи –
тельным указанных
суффиксов, послед-
ние буквы корня –ы-і выпадают)
 
Бір= бір+еу,
екі = ек+еу,
үш =үш+еу, төрт= төрт+еу, бес= бес+еу, алты =алт+ау, жеті =жет+еу
 
4.
Болжалдық
(предполож)
 
Заттың санын дәл білдірмей, шамамен болжамдап көрсетеді. (обозначает предположительное количество предм)
Қанша? Неше? Қай шамалы?Қаншадан? Қаншадай? – Сколько?
 
1. –даған-деген-таған-теген-лаған-леген-
лап-леп-дап-деп-тап-теп-дай-дей-тай-тей
жұрнақтары арқылы жасалады. (образуются
при помощи данных суффиксов)
2. көптік жалғау + септік жалғау арқылы.
(образуется: числ+ок.множ.ч + ок. падежа)
3. сан есім және –шамалы-шақты-жуық-
астам-таман сөздерінің тіркесуі арқылы.
(числит+ данные вспомогательные слова)
4. қосарлану арқылы жасалады.
(образуются удвоением основ)
 
1. мың+даған,
екі+леп,
жеті+дей
2. үш+тер+де,
алты+лар+да
3. он шақты,
беске таман,
бірге жақын
4. бір-екі, үш-
үштен, алты-
жетідей т.б.
 
4.
Болжалдық
(предполож)
 
Заттың санын дәл білдірмей, шамамен болжамдап көрсетеді. (обозначает предположительное количество предм)
Қанша? Неше? Қай шамалы?Қаншадан? Қаншадай? – Сколько?
 
Заттың санын дәл білдірмей, шамамен болжамдап көрсетеді. (обозначает предположительное количество предм)
Қанша? Неше? Қай шамалы?Қаншадан? Қаншадай? – Сколько?
 
1. –даған-деген-таған-теген-лаған-леген-
лап-леп-дап-деп-тап-теп-дай-дей-тай-тей
жұрнақтары арқылы жасалады. (образуются
при помощи данных суффиксов)
2. көптік жалғау + септік жалғау арқылы. (образуется: числ+ок.множ.ч + ок. падежа)
3. сан есім және –шамалы-шақты-жуық-  астам-таман сөздерінің тіркесуі арқылы. (числит+ данные вспомогательные слова)
4. қосарлану арқылы жасалады.  (образуются удвоением основ)
 
1. мың+даған,
екі+леп,
жеті+дей
2. үш+тер+де,
алты+лар+да
3. он шақты,  беске таман,  бірге жақын
4. бір-екі, үш-  үштен, алты-  жетідей т.б.
 
5.
Топтау(группир)
 
Заттың санын топтап көрсетеді.(обозначает коли –чество предметов, объединенных в равных частях)Нешеден?Қаншадан? – По сколько?
 
1. Есептік с.е.+шығыс  септік жалғауы
арқылы. (колич.числ.+оконча- ние исход. падежа)
2. Жинақт. с.е.+ шығ.  септік жалғауы арқ.(собир.ч.+ окончание исходного падежа)
 
Қосарланып айтыл –ған сан есімдер дефис арқылы жазылады.
(удвоенные числи –тельные пишутся через дефис)
 
Алты+дан, он екі+ден, 10-10-нан,15-15-тен т.б.
 
Алты+дан, он екі+ден, 10-10-нан,15-15-тен т.б.
Алты+дан, он екі+ден, 10-10-нан,15-15-тен т.б.Бөлшектік(дробные)
 
Заттың бөлшектік санын білдіреді. (обозначает части дробных чисел)Қанша? Неше? –Сколько?
 
1. Есептік с.е.+шығыс с.жалғауы+тәуелдік ж.
(колич.числ.+оконч.исход.п.+притяж.ок)
2. Есептік с.е.+ілік с.жалғ.+есепт.с.е.+тәуел.ж.
(колич.ч.+оконч.род.п.+колич.ч.+притяж.ок)
3. –жарым-жарты-бүтін-ширек сөздері
арқылы жасалады.
(образуются при помощи данных слов)
Бөлшектік сан есімдердің құрамындағы сандар бөлек жазылады. (числа в составе дробных числительных пишутся раздельно)
 
2/5-
бес+тен екі+сі,3/8 –сегіз+ден үш+і,8,0 – сегіз бүтін нөл,
екі жарым,бес жарты т.б.
 
2/5- бес+тен екі+сі,3/8 – сегіз+ден үш+і,8,0 – сегіз бүтін нөл,екі жарым,бес жарты т.б.
 
Сан есімнің сөйлемдегі синтаксистік қызметі
(Синтаксическая роль числительного в предложении)
 
Анықтауыш : Сөйлемде негізінен анықтауыш болады. (Основная функция в предложении – определение) Мысалы: Мараттың жеті (неше?) ағасы бар.
 
Баяндауыш : Сан есім сөйлем соңында жіктеліп немесе заттанып келіп, баяндауыш
болады.(Числительное в конце предложения, принимая личные окончания или субстантивируясь, является сказуемым) Мысалы: Мен жиырмадамын.(нешедемін?)
 
Толықтауыш : Сан есім заттанып келіп, атау мен ілік септіктен басқа септікте тұрып,
толықтауыш бола алады. (Субстантивируясь, находясь во всех падежах кроме именительного и родительного, числительное может являться дополнением)
Мысалы: Екеуіне (кімге?) айтты. Білекті бірді (қаншаны?) жығады.
 
Бастауыш : Заттанған сан есім атау септігінде тұрып, бастауыш бола алады.
Бастауыштың қызметін есептік, жинақтық, бөлшектік сан есімдер атқарады.
(Субстантивированное числительное в именительном падеже может являться
подлежащим. Роль подлежащего выполняют количественные,
собирательные, дробные числительные) Мысалы: Қырық (не?) – қасиетті сан.
 
Пысықтауыш – сан есім етістіктің алдынан келіп, іс-әрекеттің мөлшерін білдіріп,
пысықтауыш болады.Топтау сан есімнің –лап-леп-дап-деп-тап-теп жұрнақтарының бірімен келгені пысықтауыш қызметін атқарады. (Числ. находясь перед глаголом и определяя объем совершенного действия, выполняет роль обстоятельства. Числительное, имеющие указанные группирующие суффиксы, выполняют роль обстоятельства)
Мысалы: Мектепке үш рет (неше рет?) келді. Екеулеп (нешеулеп? Қалай?) оқыды.
 
тесты по этой теме:
 
Тест номер 1 из этой категории
 
Тест номер 2 из этой категории
 
Тест номер 3 из этой категории