Газ мен дизель

4.4. Дизель отындары

Дизель деп аталатын, сызудан тiтанатын ішкі жану қоззалт-қыштарында терт тактілі жiмыс процесі iшқыннан тiтанатын қоззалтқыштарза қаразанда, едәуір басқаша жiреді. Дизель қоззалтқышында алзашқы екі тактіде таза ауа сорылады және қысылады. Ауаныс температурасы қысу қоззалысыныс со-сында 550-650 °С-қа жетеді, ал қысым 4 МПа-за дейін еседі. Қысу қоззалысыныс сосында, сызылзан және қыззан ауаза белгілі бір уақытта жозары қысыммен отын порциясы бiркіледі. Отынныс майда тамшылары бу қалыпқа келеді де, ауада тарайды. Аз уақыт еткеннен кейін отын езінен-езі тiтанады және толық жанады. Бастапқы бiрку мен отынныс тiтану уақытыныс арасын езінен-езі тiтануды тоқтату кезесі деп атайды. Қазіргі тез жiретін қоззалтқыштарда бiл кезес 0,002 с-тан кеп болмайды. Отынныс жануы нәтижесінде газ қысымы 6-10 МПа-за жетеді. Қоззалтқыштыс жай, нормалды жiмысын қамтамасыз ету iшін газдар қысымыныс кетерілу жылдамдызыныс мәні зор. Тәжірибеден белгілісі - бiл 0,5 МПа, иінді білікті 1 °С бiрзанда, жылдамдық жозары бол-мауы керек. Әйтпесе, қоззалтқыштыс жiмысы «қатас», под-шипниктерге тiсетін кiш ете жозары болады. Тарсылдыс пайда болуы және қоззалтқыштыс катас жiмысы езінен-езі тiтануды тоқтату кезесініс кептігімен байланысты. Бiл кезес кеп болзан сайын, қоззалтқыш цилиндріне тiсетін отын мелшері кебейе-ді. Осыныс нәтижесінде отынныс кеп мелшерініс тiтануы жанудыс қопарылыс тiріне алып кеп созады және газдардыс қысымы секірмелі тiрде еседі. Сосзы екі тактіде: іс-қимыл және пайдаланылзан газдардыс шызуы - газдар келемініс есуі және қоззалтқыш цилиндрініс жану енімдерінен босауы орын алады. Дизель қоззалтқыштары - экономикалық жазынан ес тиімді жылу қоззалтқышы, оларда отын шызыны аз және ПӘК-і карбюратор қоззалтқыштарына қаразанда жозары. Ди-зельдер тракторларда, тепловоздарда, тесіз және езен кемеле-рінде, ауыр жiк автомобильдерінде және автобустарда, ауыс-тырмалы электрстансаларында орналасқан.
Сала ендірісі жердегі және судазы техникалардыс тез жiру-ші дизельдері және газтурбиналы қоззалтқыштары iшін.
 
Л (жаззы), 3 (қысқы), А (арктикалық) және орта айналушы және аз айналуіны дизельдер iшін ДТ және ДМ маркалы мотор отынын шызарады. Дизель отындары мiнайдыс орта дистиллятты 180-360 °С аралызында айдалатын фракцияларынан, каталитикалық крекингтіс және гидрокрекингтіс жесіл фракцияларынан тiрады. Қазіргі кезде, сосзы қайнау температурасы 380-400 °С-тық отындар сыналып, қолданылуза жіберілуде, дизель отындарыныс сiрамына кокстеу мен термиялық крекингтіс асылдандырылзан газойлдерін пайдалану да - алда тiрзан мәселе.
Дизель отындарыныс пайдаланылуындазы негізгі сипатта-мазатiтану, фракциялық қiрам, тiтқырлыс, кокстену, от алу, лайлану, қату температурасы, шайырлы және коррозиялық активті қосылыстар мелшері кіреді.
Дизель отындарын ес масызды пайдалану қасиетініс бірі олардыс тез оталып, жай жануы, бiл қысымныс біртіндеп кетерілуін және қоззалтқыштыс тарсылсыз, жiмсақ жiмыс істеуін қамтамасыз етеді. Отындардыс оталу қасиеті олардыс химиялық және фракциялыс қiрамына байланысты. Бiл, бірінші кезекте, отын компоненттерініс оталу температура-сымен байланысты болса керек. Мысалы, арендердіс оталу температурасыныс ете жозары екендігі (500-600 °С) белгілі. Сондықтан, ароматикалық кемірсутегініс кеп енімдері дизель отыныболаалмайды. Керісінше, алкандарзаестеменгіоталутем-пературасы сипатты және парафинді мiнайлардан дайындалзан дизель отындары жақсы пайдалану қасиетін керсетеді.
Кемірсутектер мен отындардыс оталу қасиетін базалауды бензиндердіс детонациялық тiрастылызы сияқты лаборато-риялық сынақ қондырзыларында эталонды отындармен салыс-тыру әдісімен немесе химиялық қiрамы арқылы анықтайды. Ес кеп қолданылатын әдіс цетан саны арқылы базалау болып саналады. Цетан саны деп процентпен алынзан цетанныс (ке-леммен) С16Н34 (гексадекан) а-метилнафталинмен қоспасын-дазы стандартты жаздайды салыстырзанда оталу жазынан сынаушы отынза эквивалентті мелшерін атайды. Гексадекан цетан санын 100-ге, а-метилнафталинніс санын - 0-ге тес деп алады. Цетан санын бір цилиндрлі стандартты дизель басты қондырзыда тiтанудыс бірдей болу әдісімен анықтайды. Дизель отындарыныс цетан саны 40-50 аралызында нормаланады.
Цетан саны тек оталу қасиетін сипаттап қоймай, ол ди-зель отыныныс кейбір темендегідей пайдалану сапасын да керсетеді: дизель отыныныс цетан саны жозары болзан сайын, оныс іске қосылу қасиеті жозары, оталуды баяулату кезесі аз, отын толыс жанады, пайдаланылзан газдыс тiтіндеуі және жану камерасы мен форсункаларда отынныс кiйеленуі аз. Ес теменгі цетан саны арендерге, әсіресе, қоссасиналыларза тән. Сасинаалкандар және қоссақиналы алкандар аралық орында болады. Ес кеп цетан саны нормалды қiрылымды алкандарза тән. Алкан молекулаларыныс тармақталуы цетан санын кеп темендетеді. Кемірсутек молекуласына қос байланыс енгізу де цетан санын темендетеді.
Жылдам жiруші дизельдер iшін дизель отындарыныс ете масызды қасиеттеріне олардыс фракциялық сiрамы, тiт-қырлық, қату температурасы, кокстену, кiкірт мелшері, қышқылдыс, су мен механикалыс соспалардыс мелшері жатады.
Қолдану жаздайына байланысты шызарылып жiрген дизель отыныныс iш маркасыныс да сату температурасы: жаззынікі (Л) теріс 5-тен жозары болмауы, теріс 35 пен теріс 45 С аралызында, қысқынікі (3) теріс 55 °С-тан, арктикалық (А) мар-каларында теріс 60 С-тан жозары болмауы қажет. Қысқы арктикалық дизель отындары жалпы ендіру келімініс 30% -ын қiрайды. Оларды карбамидпен парафиннен айырылзан және сiйыс парафиндерді адсорбциялау арқылы белуден шыссан фракциялар негізінде жене де жесілденген керосин-газойл фракцияларынан дайындайды.
Дизель отындары сiрамындазы кiкірт мелшері женінен iш тiрге белінеді: I - кiкірттіс массалық iлесі 0,05% -дан кеп емес; II - кiкірттіс массалық iлесі 0,2%-дан кеп емес; III -кiкірттіс массалыс iлесі 0,5% -дан кеп емес.

4.5. Мiнай майлары. Майлар присадкалары

Мiнай майларыныс міндеті - әр тiрлі қоззалушы механизм-дердіс, станоктардыс, қоззалтқыштардыс, машиналардыс қатты беттерініс бір-бірімен iйкелісін азайту және, осыныс нәтижесінде, олардыс тозуын болдырмау. Маймен майлазанда металл беттерініс бір-бірімен iйкелісі тiтқыр сiйық қабат-тарыныс бір-бірімен iйкелісімен алмасады. Май молекулаларымен майланушы металл беті материалыныс бір-біріне жабысу кiші май молекулаларыныс бір-бірімен жабысу кiшінен кеп болзандықтан, металл бетінде майлаушы материалдыс берік қабаты тiзіледі. Мiндай сабаттыс болуы қiрзас iйкелуді болдырмайды, себебі, сiйық май қабаттарыныс арасындазы iйкелу коэффициенті қiрзақ iйкелу коэффициентінен бірнеше он есе темен, сондықтан майды майлаушы есебінде пайдалану нәтижесінде, iйкеліс кiшін жесуге кететін энергетикалық шызын азаяды. Сондай-ақ, майлаушы майлар iйкелуші беттерді салсындатушы міндетін де атқарады.
Мiнаймайлары-сiйыс, жозарысайнаушы, қажетсізқоспа-лардан тазартылзан фракциялар қоспасы. Кеп сатылы синтез жолымен органжкалық қосылыстардан алынзан синтетикалық майлардан айыру iшін мiнай майларын кейде минералды деп те атайды. Мiнайдан алынзан минералды майларды белу әдісіне қарап, дистиллятты, қалдық және қосынды, язни, дис-тиллятты және салдық компоненттерді араластырумен алына-тын майлар деп беледі.
Тазалау әдісіне байланысты майлар былайша белінеді: таза-ланбазан (мiнайды тура айдаудан кейін алынзан), сілтімен, қышқыл сілтімен, қышқыл контактпен, талзамды жене адсорб-циялы тазаланзан, гидрокрекингтен еткен майлар.
Мiнай майларыныс пайдалану шесберіне байланысты, олар-ды майлаушы және арнайы деп беледі. Майлаушы майларды ин-дустрия және мотор майлары, темірді жiқа жазатын станоктық майлар, вакуум, цилиндр, энергетика, трансмиссия, білік, при-бор, гидравлика майлары деп т.с.с. беледі.
Индустрия майлары әр тiрлі ендіріс сiрал-жабдықтарын май-лауза арналзан. Индустрия майларыныс барлық маркаларындазы сан 50 °С кинематикалық тiтқырлық мәнін керсетеді. Индустрия майларыныс негізгі топтарыныс сипаты темендегідей:
1) И сериялы (И-5А, И-8А, И-12А және т.б.) жалпы массатты майларды тігін машиналарын, металл кесетін станоктарды, подшипниктерді, бақылау-елшеу приборларын майлауда пай-д аланады; станок сiрал-жабдықтары мен автоматты желілердіс гидравликалық жiйелерінде жiмысты орындайтын сiйықтық есебінде қолданады; тазы да технологиялық қажет iшін (теріні майлау, пластикалыс қою майлар, косметикалыс кремдер да-йындауда және т.б.); бiл майларда присадкалар жос, олардыс тiтқырлызы 4-5-тен (И-5А) 90-118 (И-100А) мм2/с дейін;
2)Жозарыжылдамдықтымеханизмдерге арналзанмайларды (ИГП-4, ИГП-6 және т.б.) әр тiрлі станок қiрал-жабдықтарын, тісті, тісті және винтті жылжу беттерін майлауда пайдалана-ды; оларда әр тiрлі присадкалар бар (тотызуза қарсы, мiжілуге қарсы, коррозияза қарсы);
3)    Ендіріс қiрал-жабдықтарыныс гидравликалық жiйелері iшінмайлардыстаноктардыс,автоматжiйелерініс,престердіс, редукторлардыс қалыпты жiмыс атқаруын қамтамасыз етуде пайдаланады;
4)    ИРп және ИСп сериялы майларды тісті жылжу және тісті механизмдерді майлау iшін, тазы ИТП сериялы майларды -ауыр жiкті редукторлар мен жылдамдық қораптарын майлау-да пайдаланады;
5)    ИНС ИГНС сериялы майларды базытталзан сырза-нату механизмдерін майлауда пайдаланады;
6)    Л және Т телеграф майымен сеператор майларын ерекше салада қолданады.
Майлаушы майлардыс ете масызды тобын карбюратор, автотрактор, дизель және iшақ қоззалтқыштарыныс мотор майлары қiрайды. Тiтқырлызына байланысты бiл майларды кластарза беледі (4.5-кесте).

4.5-кесте
Қоззалтқыш майларыныс тiтқырлық кластары

Май белгілерінде 100 °С-тазы кинематикалық тўтқырльщ керсетілген, ал қоюланзан майлар iшін екі қатарлы белгілеу беріледі: белінгіште -18°С-тазы тiтқырлық, белгіште 100 °С-тазы тiтқырлық, «3» индексі присадканыс барлызын керсетеді.
Пайдалану қасиеттеріне байланысты мотор майларын топтарза және топшаларза белу кезделген. Майлар топтары мен топшаларын белгілі қоззалтқыштар тiрлерінде пайда-ланады:
А — жылдамдатылзан карбюратор және дизель қоззалтқыш-тарында;
Б, Бх - аз жылдамдатылзан дизель қоззалтсыштарында; В, Вх - орта жылдамдатылзан карбюратор қоззалтқыштарында;
В2 - орта жылдамдатылзан дизель қоззалтқыштарында; Г, Г^ - жозары жылдамдатылзан карбюратор қоззалтсыштарында;
Г2 - жозары жылдамдатылзан дизель қоззалтқыштарында;
Д - жозары жылдамдатылзан дизель қоззалтқыштарында кiшті iрлеумен ауыр жаздайда жiмыс істейтін;
Е - айналуы аз дизель қоззалтқыштарында кiкірт мелшері жозары ауыр отында жiмыс істейтін, арнайы майлайтын жiйесі бар.
Автомобиль карбюратор қоззалтсыштары iшін майларды талзамды тазалаудан еткен дистиллят немесе аралас майлардан дайындайды. Тiтқырлызы жазынан майлардыс алты класын (6, 8, 10, 12, 43/6, 6д/10) және терт тобын (А, Бр Вг, Г:) шызарады. А топты майларда (М-6А, М-8А) жуушы, тотызуза қарсы және депрессорлы присадкалар бар, ал В^ майлар тобын¬да (М8Ві; М^З/бВ^) - жылдыс барлық кезесінде пайдалануза арналзан - жозары тиімді присадкалар комплексі болады.
Дизель қоззалтқыштары iшін әр тiрлі топтар мен топша-ларза жататын 50-ден аса майлар сорттары шызарылады. Бiл майлардыс пайдалану сипаты солдану жаздайына байланысты алшақ шекте езгереді, мысалы, тiтсырлызы 100 С-та 8-20 мм2/с аралызында езгереді. Тез жiруші дизельдерге МТ-Ібп, МТ-8п майлары, аз жылдамдатылзан келік дизельдеріне - М-20А майы, автотрактор дизельдеріне - М8В2, М-10В2, М-10В2С, М-8Г2к, М-10Г2к арналзан. Дизель майларыныс қату темпера-турасы теріс 10-нан теріс 43 °С-са дейін, тiтқырлық индексі -80-нен 100-ге дейінгі аралықта жатады.
Iшақ майларын поршеньді және газтурбиналы соззалтқыштар iшін деп беледі. Поршеньді қоззалтқыштарда МС-14 және МС-20 талзамды тазалаудан еткен, МК-22 қышсыл таза-лаудан шыққан майларды қолданады; турбореактивті қоззалт-қыштарда - МС-6 және МС-8 фенолмен тазалаудан еткен майларды, Б-ЗВ, 36/1-КуА май қышсылдарыныс кiрделі эфирлері негізінде алынзан жасанды майларды пайдаланады. Турбовинтті қоззалтқыштар iшін МК-8 және МК-20 (неме-се МС-20с) қоспаларынан дайындалзан майларды, сондай-ақ ВНИИНП-7 жасанды майын пайдаланады. Бiл майлар қою-латушы, бiзылуза қарсы және тотызуза қарсы присадкаларда қолданылады.
Темірді жiқа жазатын станокта тісті жылжудазы және подшипниктердегі сiйыс iйкелісті майлауза арналзан П-28, ПС-28, П-8п маркілі майлар, темірді жiқа жазатын станоктарза арнлзан майлар шызарылады (сандар - 100 °С-тазы тiтқырлық, мм2/с).
Вакуум майларын жiмыс сiйықтызы есебінде вакуум сораптарында қолданады; олардыс фракциялық қiрамы тар, булануы аз және қаныққан бу сысымы темен: ВМ-1, ВМ-3, ВМ-4, ВМ-5, ВМ-6 маркілі майлар шызарылады.
Цилиндр майлары бу машиналарыныс ыстық беліктерін майлауза арналзан; қаныққан буды пайдаланып істейтін машиналарда 11 және 24 маркілі жесіл майларды солданады, ал ете сатты қыззан бумен істейтін машиналарда - 38 және 52 маркілі ауыр майлар (сандар - 100 °С-тазы орта тiтқырлық, мм2/с).
Энергетика майлары былай белінеді:
а)    турбина майлары, бу, гидравлика және газ турбиналарыныс подшипниктерін, турбосораптарды, турбокомпрессорларды, турбоагрегаттардыс реттеу жiйесін майлауза жене
суытуза арналады; пайдаланзан майларды бу машиналарынан ауыстыру - ауыр жiмыс, сондыстан турбина майлары тотызуза тезімді болуы, коррозия және тотызу енімдерін белмеуі керек:
Тп-22, Тп-30, Тп-46, Т22, ТЗО, Т46, Т57 (сандар - 50 °С-тазы тiтқырлық, мм2/с, «п» әрпі - присадка) майларын шызарады;
ә) компрессор майларын, компрессор машиналарыныс ци-линдрлері 'мен қақпақтарын майлауза және сызу камерасын герметизациялау iшін тызыздаушы орта есебінде пайдалана-ды; К-8з, К-12, К-19, КС-19, К-28 майларын поршеньді және ротационды машиналарда қолданады, ал ХА (фригус), ХА-23, ХА-30, ХФ-12-16 және т.б. майларды тосазытқыш компрессор-лары iшін қолданады; оларды мiнай фракцияларын терес та-залаумен алады; б)    электроқшаулазыш майлары электр жабдықтарыныс ток жiргізуші белшектерініс оқшаулануын қамтамасыз етеді,
жылуды беліп жіберу ортасы болады; бiл топқа Т-750, Т-1500, ТКп трансформатор майлары, КМ-25, МН-4 кабель майлары, конденсатор майы жатады.
Трансмиссия майлары колік машиналарыныс жылжу қораптарыныс тісті жалзасу жерлерінде, картердіс жалзасуларында, артқы кепірде жене басқару жiйесінде пайдаланылады; олар iйкеліс жаздайында, басқа белшектерге қаразанда iйкелісі ете кiшті жаздайда, теріс 50 °С-тан және 150 °С-тан да жозары температура аралызында жiмыс істейді. Трансмиссия майларын присадкасыз (ТС-14,5), бiзылуза (ТЭп-14,5) және сыдыруза сарсы (ТСп-10, ТСЭп-8) присадкалармен шызарады.
Білік майлары теміржол вагондары мен тепловоздары досзалақтарыныс біліктерін, подшипниктерін және басса iйкелуші белшектерін майлауза пайдаланылады. Білік майла-рын Ярег және кейбір Эмба мiнайларыныс мазутынан тазала-май-ақ алуза болады. Білік майларыныс жаздық - Л, қыстық - 3, солтiстік - С тiрлері шызарылады.
Прибор майлары бақылау-елшеу приборларын (МВП), санау-талдау машиналарын (ПАРФ-1), микроэлектр қоззалтсыш-тарын, сазат механизмдерін майлауза арналзан.
Гидравликалық жiйелерге арналзан (гидравлика майлары) iмыс сiйықтықтары, олардыс пайдаланылуына байланысі, iшу аппараттарыныс жiмыс сiйықтызына (МГЕ-4А, РМ, З-МГ-2), жерде қоззалушы (ВМГЗ) және кеме (АУП) техникаларында, гидротормоз және амортизатор сiйықтыстарына беледі. Гидравлика майлары присадкасыз, қоюлазыш присадкамен, коррозия және тотызу ингибиторларымен шызарылуы мiмкін.
Арнайы майлар тобына технологиялық (жiтушы, висцин, нафтен және т.б. майлар) және тiссіз (вазелин мен парфюмер) майлары кіреді.
Мiнай майлаушы майларыныс негізгі пайдалану сипатта-масы тiтқырлық, тiтқырлық-температурақасиеті, майлылық, теменгі температурадазы жылжу сабілеті, химиялық тiрақты-лызы, қорзау қасиеттері.
Тцтцырлыц. Майлаушы майлар тiтқырлызына қойылатын талап әр тiрлі және олар iйкелуші беттердіс қоззалу сипатына және жылдамдызына, тiсетін сыбазалы кiшіне, тазы да iйкелу тiйініндегі температураза байланысты. Мысалы, индустрия майларыныс жесіл дистилляттарыныс тiтсырлызы 50 °С-та 4,0-8,5 мм2/с болуы қажет, ал бу машиналарыныс ес тiтқыр салдыс майларыныс тiтқырлызы - 60-70 мм2/с. Бір мiнайдан алынзан май фракцияларыныс тiтқырлызы, фракциялардыс айдалу температура шектерініс артуымен кетеріледі. Бірдей аралықта айдалзан, әр тiрлі мiнайлардан алынзан немесе тіпті бір мiнайдан, бірақ тазалаудыс әр тiрлі әдістерімен тазаланып алынзан фракциялардыс тiтқырлызы бірдей болмауы мiмкін. Тiтқырлық, май фракцияларыныс кемірсутек сiрамына, ол езініс кезегінде, мiнайдыс химиялық қiрамына және қажетсіз компоненттерді белу әдісіне байланысты. Алкандардыс тiтсырлызы - ес тәмені. Алкандарды май фракцияларынан белу май тiтсырлызын есіреді. Сақинаалкандар мен арендердіс тiтқырлызы, алкандардікіне қаразанда жозары, арендердіс тiтқырлызы сақинаалкандардікінен кеп. Май фракцияларынан арендерді және сақинаалкандарды белгенде майдыс тiтқырлызы едәуір темендейді.
. Температураныс алшас аралызында істейтін мотор майлары (автомобиль, iшақ, АРК және т.б. майлар) iшін тiтқырлықтыс температураза байланысты езгеру сипаты оларды пайдалану жаздайында iлкен мән атсарады. Майлар тiтқырлызы температураныс темендеуімен кiрт кетерілмеуі қажет, язни, тiтқырлықтыс температураза байланысты сызызы мiмкіндігінше ете жайпақ болуы қажет. Бiл майлар жозары температурада кiшті сiйылып кетпеуі, ал теменгі температурада, керісінше, азу қасиетін жозалтпауы сажет.
Тiтқырлыс температура қасиеттерін базалауда екі керсеткішті: тiтқырлық коэффициентін жене тiтқырлық индексін қолданады. Тiтқырлық коэффициенті 50 жене 100 °С немесе екі температурада, майдыс жiмыс істеу температурасы аралызына сәйкес келетін майлардыс кинематикалыс тiтқырлызыныс сатынасын керсетеді. Майлар тiтсырлызыныс температураза байланысты жайпас сызықтысына тiтсырлық коэффициентініс мәнініс темендігі тән. Бiл коэффициент май тiтқырлызыныс байланысын толық керсетпейді және сондықтан ол кеп қолдау таппады.
Майлардыс тiтқырлық температура сасиеттерін базалауда жалпы мақiлданзан тiтқырлыс индексі (ТИ) болып саналады. Бiл керсеткішті У. Дин мен Т. Девис iсынзан, оны сынаушы майдыс тiтқырлызын эталон майларыныс тiтқырлызымен салыстыру арқылы (38 °С-та Сейболт секундымен) мынадай фор-муламен анықтайды:
Ш=^-100 1-Н
мiнда Ь - тiтқырлық индексі 0-ге тес деп алынзас асфальт-шайырлы мiнайдан белінген теменгі сапалы майдыс тiтқыр-лызы;
И - сынаушы майдыс тiтқырлызы;
Н - тiтқырлыс индексі 100-ге тес деп алынзан парафинді мiнайдан белінген жозары сапалы майдыс тiтқырлызы.
Тiтсырлық индексін арнайы стандартты кестелер кемегі-мен, майдыс 50 және 100 °С-тыс тiтқырлызына байланысты анықтайды.
Майлардыс тiтқырлызы температураза және олардыс ке-мірсутек қiрамына байланысты. Нормалды алкандардыс тiт-қырлызыныс температураза байланысты сызызы жайпақ тiрлі болып келеді, олардыс тiтқырлық индексі (ТИ) 200-ден асады. Тармақталзан алкандар iшін оныс мәні темен жене тармақталу дәрежесі ескен сайын азаяды.
Сақиналы арендер мен сақинаалкандар iшін мынадай ерек-шеліктер тән:
1)    Бiйірдегі алкил тізбегініс кеміртегі атомдарыныс моле-куланыс сақина белігіндегі кеміртегі атомдар саныса қатына-сыныс есуімен тiтсырлық-температура қасиеті жақсарады;
2)    Кемірсутек молекуласындазы сақина саны есумен ТИ те-мендейді;
3)Бензолдыс, сақинагексанныс, нафталиннісжәнедекалин-ніс алкилалмасқан туындыларыныс тiтқырлық индексі моле-куладазы кеміртегі атомдарыныс санына пропорционалды тiрде еседі;
4) Сақинаалкандардыс, арендерге қаразанда, тiтқырлық-температура қасиеттері едәуір жозары.
Жозары тiтсырлықтемпература қасиетті майлар алу iшін май фракцияларынан шайыр асфальтен заттарын мiмкіндігін-ше тазалау (бірақ, толық белу қажет емес), сысса бiйірлі тізбекті кеп сасиналы арендерден де тазалау керек. Майларда бiйірлі тізбектегі кеміртегі атомдарыныс саны iлкен алкилалмасқан сақинаалкандар, арендер және сақинаалкан-арендер толық сақталып қалуы қажет. Мiнайдыс жозары молекулалы кемір-сутектерініс тiтсырлық-температура қасиеттері қазіргі мотор майларына қойылатын талапса сәйкес келе бермейді (есіресе, майларды нел градустан темен температурада пайдалану жаздайына). Сондықтан жасанды майларды мiнайдан басқа алу жолдары жолза қойыла бастады. Майлаушы майлардыс тiтқырлыс-температура қасиеттерін жақсарту майлардыс тiтқырлызын жақсартатын присадкалар пайдалану арсылы іске асырыла бастады. Майлаушы майлардыс ес жақсы сорт-тарыныс тiтсырлық индексі 100-ден кем болмайды.
Майлаушылыц цабілеті (майлылыц). Май iлкен кiш тiсу жаздайында жiмысқа пайдалануда да, оныс жозарзы тiтқыр-лызы, сiйық майлау жаздайын қамтамасыз ете алмайды. Мiндай жаздайда белгілі қалысдықты тiрақты майлаушы қабат жасау мiмкіндігі болмайды және май iйкелуші беттерден то¬лыс ызыстырылып, шызып кетуі мiмкін. Мiндай жаздайда, майлылыс немесе майлаушылыс сабілет немесе шекаралық майлаушылық ете масызды рел атқарады. Бiл терминдер майлардыс металл беттерінде ете тiрасты, бірақ ете жiқа майлаушы қабат (0,1-1,0 мкм) тiзуімен анықталады. Металл беттерініс шекаралыс майлауда мiжілуі, қiрзақ iйкеліске қаразанда, мыс есеге дейін кемиді. Майлардыс майлаушы сасиетін жақсарту мақсатында, оларза арнайы беттік-активті присадкалар қосады.
Теменгі температпуралардагы жылжымалылыц. Тосазытқыш машиналар, приборлар, мотор майлары теріс 80 °С-қа дейінгі температураларды пайдалану кезінде жылжымалылық қасиетін жозалтпауы керек. Техникалық нормада майлардыс бiл сапасы оныс қату температурасын анықтаумен белгіленеді. Қату температурасы майларда теменгі температурада кристалданатын қатты парафиндер мен церезиндердіс болуына байланысты. Сiйық кемірсутектері кристалды тормен қоршалып, барлыс жiйе жылжымалылық қасиетін жозалтады.
Майлардыс теменгі температураларда жылжымалылызы-ныс жозалуы екі себептен орын алады: майлардыс тiтқырлы-зыныс к iрт кетерілуінен және майда қатты кәмірсутек кристал-дарыныс пайда болуынан. Бірінші жаздайда май ньютон сiйықтызыныс барлық қасиетін (іс жiзінде қоззалу қабілетін жозалтса да) сақтайды. Екінші жаздайда, ол дисперс жiйесіне тән қасиеттерін (ньютондық емес) керсетеді: май тiтқырлызы жылжу жылдамдызына және кiш салу уақытына байланысты бола бастайды.
Майлардыс жылжуын басылаушы корсеткіш есебінде теменгі температураларда қату температурасы алынады. Ав-томобиль және дизель майларыныс қату температурасы теріс 10 С-тан және теріс 40 °С-қа дейін, ал турбореактивті iшақ қоззалтқыштарындазы - теріс 55 °С-тан жозары болмауы ке-рек. Темен температураларда сатушы майларды фракциялардан сатты алкандарды, қысқа тізбекті кепсасиналы арендерді жене сақинаарендерді беліп жіберу арсылы дайындайды.
Жылжымалылықты жозалту. Теменгі температураларда майлардыс қатуы басқа себептермен де болуы мiмкін. Жозары тiтсырлы жозары молекулалы кемірсутектерде теменгі тем¬ператураларда молекулалардыс ассоциациялану қабілеті бо-лады, ал бiл, ез кезегінде, тiтқырлықты кiрт кетереді. Мiнай майларыныс теменгі қасиеттерін жассарту iшін, олардан әуелі қатты, сосын сысқа бiйірлі кемірсутек тізбекті кеп сақиналы және шайыр-асфальтенді заттарды беліп тастау қажет.
Жылжымалылықтыс жақсаруы теменгі температураларда присадканы, қату температурасын темендететін депрессатор-ларды сосу арқылы іске асырылады.
Химиялыц тцрацтылыц. Iйкелу беліктерінде кеп рет ай-налып пайдаланылатын майлар iшін (мотор, турбина, ком-прессор және т.б.) ете масызды керсеткіш олардыс химиялық, язни, ауадазы оттегімен тотызуза тiрастылызы болып сана-лады. Жiмыс жаздайында май тотызуды iдететін факторлар-дыс әсерінде болады: жозары температураныс, әр тiрлі ме-талдардыс каталитикалыс әсері, ауамен жанасу, тотызу енімдерініс автокаталитикалық әсері. Майдыс тотызуы, оны iйкелу белшектерініс цилиндр-поршеньдері арсылы қуу кезінде, оныс тiгел келемінде (қалыс қабатында) немесе жiқа қабатында жiреді. Сосзы жаздайда, майза жозары температу-ра, ауа, оттегі және металл кiшті әсер етеді.
Кәмірсутектердіс алзашқы тотызу енімдері асқын тотықтар болады, олар кейін ыдырап, басқа оттекті қосылыстар тiзеді. Майлаушы майлардазы кемірсутектердіс тотызу процесі екі негізгі базытта жiреді:

Кемірсутектер->асқын тотықтар->қышқылдар, гидрокси жене
кето-қышқылдар->эстолидтер->асфальтен қышқылдары->карбоидтар
> фенолдар->шайырлар->асфальтендер->жарбендер.

Майда әр тiрлі тотызу енімдерініс жиналуы пайдалану қасиеттеріне теріс әсер етеді. Темен молекулалы қышқылдар металдарды кiшті коррозияза iшыратады. Жозары молекулалы қышқылдар ауаныс оттегі мен судыс қатысуымен мiндай жаздайда тiзілген темір гидроксидімен реакцияза тiседі: Зе(ОН)2 + 2КСООН -> (ЕСОО)2Зе + 2Н20
Жозары молекулалы сышсылдардыс тўздары майда нашар ериді, тўнбаза тiседі және қалдық есебінде майланушы бетте және айналушы майдыс ішінде жиналады. Одан белек, бiл тўздар бірінші тотызу реакцияларын жылдамдатуда катализа-тор міндетін атқарады.
Реакцияныс жозары молекулалы енімдері (шайырлар, асфальтендер, карбендер) май беруші тiнбаза тiседі, оны бітеп тастайды және қоззалтқыштар мен компрессорлардыс цилиндрлерінде кiйе тiзілудіс негізгі себепшісі болады. Окси-қышсылдар және олардыс конденсацияланзан енімдері кемірсутектерде де ете нашар ериді. Сондыстан, олар кiйе тәрізді немесе соззалтқыштардыс поршеньдері белшектерінде ете қатты жiқа қабатты, сыртқы керінісі лак сиясты кеміртекті кiйемен қапталады.
Химиялыс тiрақтылызы жазынан ес жақсы сасиеттер сақина саны аз сақинаалкандарза, арендерге және iзын бiйірлі тізбекті гибридті кәмірсутектеріне тән.
Майлардыс оттегіне әсерініс тўрақтылызын мынадай керсеткіштер сипаттайды: коррозияза активтілігі, лак тiзуге қабілеттігі, ішкі жану қоззалтқыштарында тiнба тiзу қабілеті. Бiл керсеткіштерді лабораториялық және мотор сынақтары-ныс комплексті әдістерімен анықтайды.
Қоргау цасиеттері. Майларза металдарды химиялық корро-зияза тiсірмеу талабы да қойылады. Майлар бастапқы пайдалану кезінде де және жiмыс iстінде де темен қышқылдық сан керсету керек, олардыс қiрамында коррозияны кiшейтетін кiкірт қосылыстары болмауы қажет.
Майлар присадкалары. Минерал (табизи) майларды қазіргі ес жетік әдістермен тазаласа да, олардыс сапасы тiтынушылардыс жозарзы талабына сәйкес келе бермейді. Сондыстан майлардыс тiтынуза қажетті сасиеттерін жозары десгейге жеткізу iшін, тазаланзан мўнай фракцияларына, язни, базалық майларза әр тiрлі присадкалар қосады. Присадкаларды мотор майларыныс барлыс тiрлеріне, турбина, компрессор, трансформатор, трансмиссия және кейбір индустрия майларына қосады. Майлаушы майларза әсері жазынан присадкаларды былайбеледі: депрессорлы; тотызуза қарсы; коррозияза және тоттануза сарсы; жуушы (детергентті) және дисперстеуші; тозуза және мiжілуге қарсы; кебіктенуге қарсы; кеп функциялы.
Тiтсырлықты присадкаларды қосу майдыс тiтқырлызын ос температурада кетереді және температураныс теріс мәндерінде кiшті әсер етпейді. Сондықтан присадканы қосумен аз тiт-қырлы майлардан жозары тiтсырлы және тiтқырлықтыс температураза байланысты сызызы жазық тiрлі май алуза болады. Тiтқырлықты присадка есебінде жозары молекулалық массалы, жозары тiтқырлықты полимерлер пайдаланылады. Ес кеп таразан полиизобутилендердіс - молекулалық массалары 4000-6000 (КП-5), 9000-15000 (КП-10), 15000-20000 (КП-20) және полиметакрилаттардыс молекулалық массалары 3000-4300 (ПМА «В-1») және 12000-17000 (ПМА «В-2»). Бiл присадкалар бірден тiтқырлық және депрессаторлық міндет атқарады. Тазы да присадка есебінде полиалкилстиролдар және тазы басқа полимерлер қолданылады. Полимерлік присадкалардыс кебініс кемшілігі - олардыс ете теменгі термиялық және механикалық тiрақтылызы.
Депрессорлы присадкалар майлардыс қату температурасын тиімді темендетеді және тәменгГтемператураларда олардыс әту қабілетін кетереді. Депрессорлар (депрессия - темендету деген сезден) әсерініс тетігі тiпкілікті әлі белгілі емес. Тетіктіс екі варианты болуы мiмкін: а) присадка белшектерініс айналасына парафин кристалдары топтанзанда, беттік әсер орын алады; ә) парафин белшектерініс сiрылымы бўзылзан кезде және кристалданушы белшектердіс келемі азайзанда, келемдік әсер орын алады. Олар парафин кристалдарыныс есуіне кедергі болады және кристалдыс тор қiрылымын бiзады, соныс нәтижесінде жылжу сасиетін жозалту температурасын еменгі температура аймазына ауыстырады. Мiнай есдеу саласында, АзНИИ және АзНИИ-ЦИАТИМ-1, хлорпарафинмен, нафталинмен және фенолмен конденсацияланзан енімі болып саналатын, присадкалар тазы да АФК (кальций алкилфено-лятты) ПМА «Д» (метакрил қышқылы эфирлерініс және нормалды сiрылымды май спирттері қоспасыныс полимерлену енімдері) кеп солданылады. Депрессаторларды кейбір кездерде реактив және дизель отындарына да қосып, олардыс қату температураларын темендетеді. Бiл присадкаларды отындарза және майларза қосқанда, олардыс қату температурасы 20-30 °С болады, ал кейбір кездерде одан да кеп темендетуге мiмкіндік береді.
Тотызуза қарсы присадкалар (тотызу ингибиторлары), оларды пайдалану жаздайына байланысты, турбина, трансформатор, индустрия майларына қосатын теменгі температуралы және мотор майлары iшін жозары температуралы деп беледі. Тотықтырудыс теменгі температуралы тиімді ингибиторы ионол болып саналады. Жозары температуралы қарсы присадка есебінде екітиофосфор қышқылдарыныс екіэфирлерініс барий (ДФ-11) тiздары, қосалкиларилсостио фосфор қышқылыныс кальций тiзы (МНИИ-ИП-22к) және т.б. қолданылады.
Металл беттерін тотызу енімдерініс әсерімен жiретін кор-розиядан қорзау массатында майларза арнайы коррозияза сарсы присадкалар қосады. Олар, негізінен, полярлы беттік активті заттар болып келеді. Сондыстан да металл беттерінде тез адсорбцияланып, бір молекулалы қорзаушы қабат тiзеді. Бiл сабат металды қышқылдыс және басқа активті заттардыс коррозиялық әсерінен сақтайды. Коррозияза қарсы присад-ка есебінде әр тiрлі кiкірт және фосфоры бар қосылыстар (кiкірттенген майлар, рицинол және олеин қышқылдарыныс кiкірттенген эфирлері, алкилфенолдардыс сульфидтері, фос-фиттер (фосфорлы қышсылдыс эфирлері), бірден кiкірт пен фосфоры бар тиофосфорлы присадкалар) қолданылады.
Тоттанузақарсыприсадкаларметалл беттерін атмосфералық коррозиядан қорзайды; оларды май қышқылдарыныс және олардыс эфирлерініс, мiнай сульфоқышқылдарыныс тiздары-ныс, тотыққан петролатум негізінде дайындайды.
Детерогентті (жуушы) және дисперстеуші присадкалардыс негізгі міндеті - қоззалтқыштарда тiзілген жiқа лак қабатта-рын және тiнбаларыныс мелшерін азайту болып санала-ды. Детергентті присадкалар қiрамында полярлы топ және iзын алкил тізбегі болады. Алкил тізбектері майза iқсастық қасиет керсетеді, ал полярлы топтардыс реакция сабілеті, олардыс металл белшектерініс беттеріне адсорбциялануын қамтамасыз етеді де, кiйе тәрізді және шайыр заттардыс жiқа лак қабатыныс тiзілуіне жене тiнба жиналуына кедергілік жасайды. Одан белек, жууші присадкалар тотызудыс ара-лық енімдерімен, кето- жене гидроксиқышқылдарымен әре-кеттеседі және шайыр, лак, тiнбалар беледі, одан әрі кон-денсациялануза кедергі жасайды. Детергентті присадкалар есебінде кальций және барий сульфанаттарын (СБ-3, С-300, ПМСя), барий және кальций алкилфеноляттарын (ЦИАТИМ-339, ВНИИНП-360), кальций және барий алкилсалицилатта-рын (АСК, АСБ, МАСК) қолданады.
Дисперстеуші присадкалардыс есер ету тетігі детергенттіге қаразанда басқаша болады. Бiл присадкалар майларда жассы ериді және қатты белшектердіс кеп белігін майда белшектеу қабілетін және оларды қалсу жаздайында iстап тiра алатын қасиет керсетеді. Мiндай қасиеттер янтарь қышқылыныс имидтуынды қосылысы болып саналатын С-5А сукцинимид присадкасына тән.
Майлардыс майлаушылық қабілетін жақсарту мақсатында, оларза тозуза және мiжілуге қарсы присадкалар қосады. Олар майлардыс қасиетін кетереді. Бiл, әсіресе, трансмиссия және әр тiрлі тісті, гипоидты және тісті винтті, олардазы қысым десгейі 3000 МПа-за дейін жететін майлар iшін, қоззалу жiйелері iшін ете масызды. Тозуза қарсы присадка есебінде металл беттерінде шекаралық бекем қабат тiзе алатын әр тiрлі беттікактивті заттар, қостиофосфор қышқылыныс туындысы (ЭФО, ЛЗ-309/2), ал мiжілуге қарсы присадка есебінде - эти-ленніс екібутилксантогенат туындысы (ЛЗ-6/9, ЛЗ-23К) және кiкірттенген майлар (ОТП, кiкірттенген октол) алынады.
Кебікке қарсы присадкалар майларды ауамен кiшті араластырудан пайда болатын кебіктіс тiзілуін болдырмайды. Тiрақты май кебігі жозары биіктікте iшақ қоззалтқыштарында және жозары жылдамдыста автомобиль қоззалтқыштарында тiзілуі мiмкін. Мiндай майдыс кiшті кебіктенуін кейбір техникалық себептерге байланысты болдырмау керек. Осындай қажетсіз қiбылысты болдырмау iшін кебікке сарсы присадка қолданылады, ол тек кебік тiзілуді болдырмаумен қатар, ауа-май коллоид жiйесін бiзады. Кебіктенуге қарсы әсер ету тетігі, присадка молекулаларыныс май қабаттарыныс беттеріне адсорбциялану нәтижесінде оныс беріктігін темендетумен байланысты. Бiл типтес присадкалардыс ішінен ес жақсылары кремний органикалыс қосылыстар - силикондар немесе по-лисилоксандардан алынады, олардыс арасынан ендірісте кеп пайдаланылатыны - ПМС-200А деген полиметилсилоксан.
Кеп функциялы присадкалардыс артықшылызы - майлар-дыс кейбір қасиеттерін жақсарту мақсатында белгілі базытта.
 
әсер ететін кеп присадкалар қолданудан бас тартуза болады, бiл кеп жаздайда тиімді. Кеп функциялы присадкалар немесе әр тiрлі әсер ететін присадкалар қоспасы немесе қiрамында кiкірт, фосфор, металдар, әр тiрлі полярлы функционалды топтары бар ерекше кiрделі органикалық қосылыстардан тiруы мiмкін.
Жозарыда аталзан присадкалардыс кебісін кеп функциялыза, оларды майлардыс әр тiрлі пайдалану қасиеттеріне әсер етуіне қарап жатқызуза болады. Бiл, негізінен, жуушы присадкаларза қатысты. Мысалы, СБ-3 присадкасы тек жуушы зана емес, ол, сондай-ақ бiзуза қарсы присадка міндетін атсарады; БФК - тотызуза және коррозияза қарсы; АСК - тотызуза қарсы. Сукцинимид присадкалары майларда жиналзан қышқыл сосылыстарды нейтралдаумен қатар, тiтқырлық-температура кер-сеткіштерін де жақсартады. АзНИИ-ЦИАТИМ-1 депрессаторы коррозияза қарсы жене жуушы қасиеттер керсетеді; ДФ-11 присадкасы бiзылуза сарсы жуушы, тотызуза және коррозияза сарсы сасиет керсетеді. ВНИИНП-360 присадкасына жуушы, бiзылуза, тотызуза және коррозияза сарсы қасиеттер тән.

4.6. Химмотология туралы iзым және отындар мен майлардыс сапаларын базалау әдістері

Ете масызды мiнай енімдерініс, оныс ішінде, әсіресе, мотор отындарыныс және майлаушы материалдарыныс сапасы қазіргі кезде мiнай есдеу ендірісініс ес масызды мәселесі болып саналады. Мiнай енімдерініс сапасы олардыс қоззалтқыштарда және машиналарда пайдалану жаздайымен тызыз байланысты.
Кез-келген мiнай енімініс жиынтық сапасын айқындап, база беру, оныс әр тiрлі физикалық, химиялық және пайдалану қасиеттерін тиянақты жаздайда сақтау, тасымалдау және қолдану мiмкіндігі мен тиімділігін ескере отырып аныстауза болады.    .
Отындардыс, майлаушы материалдардыс және арнайы сiйықтардыс жанзыш майлазыш материалдар деп аталатын (ЖММ) қасиеттерін, сапасын және тиімді пайдалануын зерттеу сосзы кездері химмотология деп аталатын жаса жас зылымза айналды.
Жанзыш майлазыш материалдардыс (ЖММ) барлық қасиеттерін химмотологияда физика-химиялы, пайдалану және эко-логиялы деп беледі. Физика-химиялық қасиеттер (тызыздық, тiтқырлық, жану жылуы, буза айналушылық, тотызушылық, диэлектрикалық тiрастылық және басқа) мiнай енімін және оныс химиялық табизатын сипаттайды.
Пайдалану қасиеттері (детонациялық, кiйе тiзілу қабілеті, жуушы, коррозиялық, бiзуза сарсы, қоззалтқышты жібе-ру және басқа) енімді қоззалтсыштарда, механизмдерде және гидравликаза арналзан жiйелерінде, отынза, майза қолдан-занда зана білінеді.
Экол огиялық сасиеттері (улазыштық, ерт және қопару қаупі, сақтауда және тасымалдауда тiрақтылық, қоршазан ортаны бiзуза әсер ету мiмкіндігі және басса) жануарлар мен есімдік организмдерімен, әр тiрлі механизмдермен жанасқанда, ЖММ сақтазанда, қiбырмен айдауда және сiзгенде білінеді.
ЖММ сапасын базалау және олардыс әр тiрлі қасиеттерін анықтау iшін, кептеген физика-химиялық әдістер модельді қондырзыларда квалификациялыс сынақтардан етеді және одан кейін соззалтқыштар мен машиналарда iлкейтілген пай-далану сынақтарын қолданады.
Мiнай енімін пайдалануда нақты модельдік жаздайза сәйкес келетін, сапалық база беру әдісі оны осы жаздайда зерттеп, толық сипаттауза мiмкіндік береді. Химмотология козқарасы бойынша, бiл әдістердіскелешегізор. Осыәдістердіскемегімен, қазір әрбір отындар, майлар және майлазыштар олардыс сапа-сына толық база беру iшін комплексті сынаудан етеді. Жаса жанзыш немесе майлазыш материалдыс қолдану мiмкіндігін зерттеудіс ес сосзы кезесі арнайы қiжатпен нақты жаздайда iзас уақыт пайдалану сыназы болып саналады.